Mật ong bạc hà – đặc sản độc đáo của tỉnh Hà Giang

Hà Giang là tỉnh có khu vực địa lý có các điều kiện tự nhiên thích hợp cho sự sinh trưởng và phát triển của cây nguồn mật bạc hà dại, bao gồm các xã trong khu vực gắn liền với cao nguyên đá Đồng Văn, có nhiều núi đá vôi, có độ dốc rất lớn, địa hình bị chia cắt mạnh bởi các dãy núi đá, thung lũng sông suối… Độ cao trung bình của khu vực địa lý từ 1.000m đến 1.600m, về thổ nhưỡng, khu vực này có loại đất núi đá, tầng mặt có kết cấu tơi xốp và thoát nước tốt, đất nghèo chất hữu cơ và ẩm, phù hợp với đặc điểm sinh vật học của cây nguồn mật bạc hà. Về khí hậu, nơi đây có lượng mưa từ tháng 5 đến tháng 10 từ 1.200mm đến 1.600mm thích hợp với thời gian sinh trưởng của cây nguồn mật bạc hà mọc từ tháng Bảy và bắt đầu ra hoa từ tháng 10.

Những điều kiện tự nhiên nói trên đảm bảo cho sự sinh trưởng và phát triển của cây nguồn mật bạc hà là yếu tố tiên quyết để có được sản phẩm mật ong bạc hà Mèo Vạc. Ngoài ra, do tính chất đặc thù của nghề nuôi ong tại cao nguyên đá Đồng Văn có tính chất thời vụ, do đó quy trình kỹ thuật nuôi ong lấy mật được xây dựng dựa trên nguyên tắc kết hợp hài hòa giữa các kiến thức bản địa nuôi ong tại cao nguyên đá Đồng Văn và các kỹ thuật nuôi ong tiên tiến đang áp dụng tại Việt Nam cũng góp phần đảm bảo duy trì tính ổn định về chất lượng của sản phẩm mật ong bạc hà Mèo Vạc.

Quy trình này có các quy định chính, khác với các quy trình nuôi ong khác như: Chỉ sử dụng giống ong Nội hay còn gọi là ong châu Á; các biện pháp phòng chống bệnh cho ong tuyệt đối không dùng thuốc kháng sinh và để đảm bảo tỷ lệ thủy phần đã được quy định, việc quay mật không dựa trên tần suất quay thông thường mà phải căn cứ vào độ vít nắp của cầu mật (từ 95%). Với tính chất quý hiếm và đặc trưng nói trên cùng với việc gắn liền với vùng đất cao nguyên đá Đồng Văn nổi tiếng, có thể nói mật ong bạc hà Mèo Vạc không chỉ là niềm tự hào của riêng tỉnh Hà Giang mà còn là một trong những sản phẩm tiêu biểu của Việt Nam.

Mật ong bạc hà Mèo Vạc Hà Giang có vị thơm đặc biệt, ngọt khé, có màu sắc từ vàng đỏ đến vàng chanh, không bị biến đổi màu theo thời gian. Sản phẩm tồn tại dưới dạng lỏng hoặc kết tinh nếu bảo quản lâu ngày.

Tác dụng tuyệt vời của mật ong bạc hà

Mật ong bạc hà là loại đặc sản quý, món quà tự nhiên ban tặng cho vùng đất Mèo Vạc/Quản Bạ – Hà Giang, mang trong mình hương vị của cao nguyên đá, tinh túy thảo dược vùng cao. Bản thân là mật ong, mật ong bạc hà đã có nhiều công hiệu, nhưng còn nhiều tác dụng chữa bệnh hơn nữa khi chiết suất từ hoa bạc hà:

– Bồi bổ sức khỏe cho người già, trẻ em, người bệnh, người mới ốm dậy, phụ nữ có thai và sau khi sinh nở, giữ cho thân hình khỏe mạnh tăng cường sinh lực, có tác dụng hỗ trợ điều trị các bệnh viêm họng, hô hấp, ho lao, bệnh tim mạch, tiểu đường, viêm khớp, viêm loét dạ dày, đại tràng, suy nhược cơ thể.

– Dùng hàng ngày giúp tăng sức đề kháng, chống nhiễm lạnh vào mùa đông. Đặc biệt hiệu quả trong việc chữa ho, viên họng cho trẻ em.

– Dùng trước bữa ăn cho người muốn giảm cân (công dụng của hoa bạc hà).

– Mật ong bạc hà dùng để làm đẹp mang lại hiệu quả tốt. Đặc biệt mặt nạ được làm từ mật ong bạc hà giúp cấp ẩm, dưỡng da.

Tình hình nuôi ong mật tại Hà Giang

Trên địa bàn Hà Giang, nghề nuôi ong khai thác mật được phát triển ở hầu hết các huyện, thành phố. Riêng mật ong bạc hà chỉ phát triển duy nhất tại 4 huyện cao nguyên đá Đồng Văn (Mèo Vạc, Đồng Văn, Yên Minh và Quản Bạ), vì cây hoa bạc hà chỉ phát triển duy nhất tại vùng này.

Xác định được thế mạnh từ nghề nuôi ong lấy mật hoa cây bạc hà, tỉnh đã ưu tiên tập trung phát triển đàn ong giai đoạn 2016 – 2020. Trong Đề án Tái cơ cấu ngành nông nghiệp giai đoạn 2016 – 2020 của tỉnh Hà Giang đã xác định: Tập trung phát triển cây trồng mũi nhọn như: cam, chè, cây dược liệu và đẩy mạnh chăn nuôi trâu, bò và phát triển đàn ong theo hướng hàng hóa.

Theo báo cáo, tính đến cuối năm 2017, tại 4 huyện vùng cao nguyên đá đã có 33.251 đàn ong với 2.522 tổ chức, cá nhân phát triển nuôi ong mật bạc hà, tổng sản lượng mật đạt 194.473 lít. Bên cạnh đó, tỉnh Hà Giang đã cấp quyền sử dụng chỉ dẫn địa lý và in, cấp 115.500 tem thông minh truy xuất nguồn gốc cho 3 đơn vị thuộc Hội sản xuất và kinh doanh mật ong bạc hà tại 4 huyện cao nguyên đá. Cùng với đó, công tác xúc tiến thương mại và quảng bá sản phẩm mật ong bạc hà cũng được các doanh nghiệp, các hợp tác xã tích cực triển khai thực hiện tại các hội chợ trong và ngoài tỉnh. Vì vậy, sản phẩm mật ong bạc hà của Hà Giang đã được thị trường trong và ngoài nước đánh giá cao về chất lượng; giá trị của sản phẩm mật ong bạc hà không ngừng được nâng lên.

Áp dụng khoa học tiên tiến vào sản xuất

Với sự chuyển giao công nghệ của các nhà khoa học, mật ong Bạc Hà của vùng cao nguyên đá Hà Giang đã và đang nâng cao chất lượng, đạt được những chỉ tiêu về chất lượng theo chuẩn quốc tế, đặc biệt là chỉ tiêu về hàm lượng nước, mở đường cho việc đưa sản phẩm này đến những thị trường xa hơn.

Mật ong Bạc Hà vùng cao nguyên đá Đồng Văn nằm trong số 20 loại mật đa hoa chính của Việt Nam. Các nghiên cứu cho thấy một số các tiêu chuẩn cơ bản của mật ong như đường, khoáng vi lượng, HMF (hợp chất hữu cơ có nguồn gốc từ sự mất nước của các loại đường, trong đó có mật ong) đều đáp ứng các tiêu chuẩn của mật ong quốc tế. 

 Điều đáng tiếc là cách thức lấy mật, sản xuất, bảo quản truyền thống đã bộc lộ nhiều nhược điểm khiến cho chất lượng và giá trị mật ong chưa được đảm bảo. Chẳng hạn, sản phẩm mật ong Bạc Hà sau khi vắt từ tổ được đóng gói và sử dụng luôn. Vì vậy, trong sản phẩm còn lẫn nhiều các tạp chất lơ lửng như sáp ong, ảnh hưởng đến mỹ quan sản phẩm. Mặt khác, hàm lượng nước (thủy phần) trong mật ong còn khá cao (>20%), chưa đáp ứng được tiêu chuẩn quốc tế. Cũng do thủy phần cao nên một số mẫu mật ong bị lên men bởi các yêu tố nội sinh và ngoại lai, gây sủi bọt, biến màu, chua, làm giảm chất lượng mật ong. Đây là nguy cơ rất lớn, có thể ảnh hưởng đến uy tín và thương hiệu của Mật ong Bạc Hà. 

 Đứng trước những vấn đề đó, Viện Hóa học các hợp chất thiên nhiên, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, đã nghiên cứu xây dựng quy trình công nghệ và thiết kế chế tạo thiết bị hạ thủy phần, hay nói cách khác, giảm hàm lượng nước trong thành phần các chất có trong mật ong, giúp nâng cao chất lượng, giá trị mật ong bạc hà Cao nguyên đá Hà Giang.

Một số khó khăn tác động đến nghề nuôi ong

Hà Giang đã xác định phát triển đàn ong nội, lấy mật tự nhiên và cây hoa Bạc hà trở thành nguồn nguyên liệu chính cung cấp mật cho đàn ong. Thời gian khai thác mật ong Bạc hà chính vụ ở các huyện Cao nguyên đá từ tháng 11 - 12 hàng năm, thời điểm này thường xảy ra rét đậm, rét hại nên số lượng mật thu được không nhiều, dẫn đến giá thành sản phẩm cao. Hơn nữa, sản phẩm này đang phải cạnh tranh gay gắt với các dòng sản phẩm không rõ nguồn gốc, chất lượng trên thị trường có giá thấp hơn nên sản lượng tiêu thụ mật ong Bạc hà thấp, chưa tạo hiệu quả kinh tế.

Thương hiệu mật ong Bạc hà khá nổi tiếng trên thị trường nên nhiều hộ vì lợi nhuận trước mắt, nhất là những người ngoài tỉnh đến địa bàn tham gia khai thác mật không thực hiện đúng quy trình, kỹ thuật sản xuất mật ong Bạc hà, như: Đưa giống ong ngoại vào nuôi, cho ong ăn nhiều đường, quy trình quay mật chưa đảm bảo... dẫn đến chất lượng mật kém, hiện tượng trà trộn mật còn xảy ra, ảnh hưởng đến uy tín, thương hiệu mật ong Bạc hà.

Hơn nữa, do quá trình xâm nhập của các đàn ong ngoại đã gây không ít khó khăn cho người nuôi ong địa phương.

Đặc biệt, Bạc hà rất khó mở rộng diện tích do cây mọc tự nhiên, phân bố hẹp ở khu vực núi đá trong khoảng thời gian từ tháng 8 - tháng 12 và mọc xen ở khu vực canh tác ngô 1 vụ của người dân, khu vực đất chưa sử dụng. Cây Bạc hà phụ thuộc lớn vào khí hậu, thời tiết, nếu mật độ ong quá dày sẽ không đủ nguồn cung thức ăn và sự bất lợi của thời tiết sẽ phát sinh dịch bệnh, làm ong bị chết nhiều, dẫn đến giảm sản lượng mật. Chính yếu tố khí hậu, thời tiết và dịch bệnh hàng năm diễn biến phức tạp, khó lường đã ảnh hưởng lớn đến tâm lý đầu tư, phát triển bền vững nghề nuôi ong.

Giải pháp bảo tồn và đẩy mạnh nghề nuôi ong tại Mèo Vạc – Hà Giang

Trong những năm qua việc xây dựng chỉ dẫn địa lý cho các sản phẩm nông nghiệp của địa phương đã được tỉnh Hà Giang triển khai quyết liệt do đó tỉnh đã có một số sản phẩm được cấp Giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý, trong đó có sản phẩm mật ong bạc hà Mèo Vạc. Việc được chứng nhận chỉ dẫn địa lý sẽ tạo cơ sở pháp lý thuận lợi cho người sản xuất mật ong bạc hà “Mèo Vạc” đẩy mạnh chất lượng và đưa sản phẩm tới với thị trường trong và ngoài nước.

Chỉ dẫn địa lý giúp mật ong bạc hà Mèo Vạc được bảo hộ và thẩm định theo quy trình từ sản xuất thu hoạch, đóng chai và lưu thông đảm bảo khoa học. Như vậy, sản phẩm luôn giữ được chất lượng và có điều kiện để phát triển. Việc được bảo hộ về chỉ dẫn địa lý đã mở ra cơ hội cho loại mật ong này đủ sức cạnh tranh trên thị trường và góp phần để người dân mạnh dạn đầu tư vốn cho việc nuôi ong, tăng thu nhập đồng thời bảo tồn và phát triển được nguồn giống quý trong nông nghiệp. Người tiêu dùng biết đến nhiều hơn đồng nghĩa với việc sản phẩm mật ong bạc hà tìm được thị trường tiêu thụ lớn hơn, nguồn lợi kinh tế mang lại cũng tăng.

Để gìn giữ thương hiệu và phát triển sản xuất mật ong Bạc Hà, về phía chính quyền địa phương và cơ quan chức năng tỉnh Hà Giang đã tạo điều kiện thuận lợi để người nuôi ong, doanh nghiệp nuôi ong được vay vốn với lãi suất ưu đãi để phát triển đàn ong mật. Từ hình thức nuôi quảng canh, tự phát thì nay bà con đã dần có ý thức nuôi ong để phát triển kinh tế gia đình.

Ngoài việc khuyến khích phát triển để tăng đàn, các ngành chức năng còn tổ chức cho đội ngũ cán bộ khuyến nông đến tận thôn bản phổ biến kỹ thuật nuôi ong cho người dân, hướng dẫn họ chuyển từ nuôi ong bằng đõ sang nuôi ong bằng thùng cầu, hướng dẫn cách lấy mật bằng cách quay cầu. Do vậy, chất lượng mật được nâng lên, đảm bảo nguyên chất, giữ được vị ngọt khé, thơm đặc trưng của mật ong bạc hà Mèo Vạc.

Hiện nay, ngoài sản phẩm mật ong nguyên chất đóng chai, huyện Mèo Vạc đang tiếp tục xây dựng dự án chế biến mật ong thành sản phẩm “Mật ong ngâm lòng đỏ trứng gà địa phương” và “Mật ong ngâm trứng gà và bột tam thất”, để tạo ra nhiều thành phẩm đa dạng, phong phú đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng trong và ngoài tỉnh.

Để tiếp tục nâng cao chất lượng và giữ vững thương hiệu mật ong bạc hà vùng cao, năm 2017, huyện Mèo Vạc đã thực hiện nghiêm kế hoạch của UBND tỉnh về bảo tồn và phát triển đàn ong nội giai đoạn 2017 - 2020.

Theo đó, huyện Mèo Vạc đã chỉ đạo Chi hội nuôi ong của huyện, các xã, thị trấn tăng cường công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên và nhân dân trong việc bảo tồn và phát triển đàn ong nội. Các hội viên nuôi ong của huyện đã họp thống nhất đóng góp kinh phí để Chi hội tiến hành kí hợp đồng thuê toàn bộ diện tích đất có cây hoa bạc hà của 13 xã, thị trấn, áp dụng cho vụ sản xuất mật ong năm 2017 - 2018. Dự kiến niên vụ nuôi ong 2017 - 2018, huyện Mèo Vạc phát triển 12 nghìn đàn ong, tăng 1.000 đàn so với niên vụ trước. Sản lượng mật dự kiến đạt 72 nghìn lít, giá trị mật ong thu được trên 28 tỷ đồng.

Huyện Mèo Vạc cũng tiến hành thành lập và vận động 100% số hộ nuôi ong vào hợp tác xã, tổ hợp tác, nhóm sở thích, có kế hoạch thu mua sản phẩm mật cho các hộ nuôi ong, đồng thời thống nhất về giá để nâng cao giá trị sản phẩm.

Trong khi đó, tỉnh Hà Giang chỉ đạo 100% số xã, thôn bản tiến hành họp dân ký cam kết không cho các đơn vị, cá nhân đưa ong ngoại vào nuôi trên địa bàn, có biện pháp đấu tranh kiên quyết để giữ vững chất lượng, thương hiệu sản phẩm mật ong bạc hà đã được cấp giấy chứng nhận chỉ dẫn địa lý.

Sở NN&PTNT Hà Giang ban hành ngay hướng dẫn, quy trình kỹ thuật khép kín cho các hộ nuôi ong đảm bảo cho ra một loại sản phẩm mật ong đồng nhất, phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ ban hành tiêu chuẩn chất lượng mật ong cụ thể, tham mưu cho tỉnh triển khai kế hoạch bảo tồn nguồn gen đàn ong nội. Giao cho Sở Công thương tỉnh Hà Giang cung cấp tem, nhãn mác cho các huyện và thống nhất tất cả sản phẩm mật ong 4 huyện phải có tem và logo chỉ dẫn địa lý, kèm theo các quy định về quản lý cụ thể, chỉ đạo các đơn vị chức năng tổ chức đợt tổng kiểm tra các sản phẩm mật ong trên địa bàn. 

Nguồn: VITIC